A cuestión lingüística na novela A traizón

/en

En 2021, Det Danske Sprog- og Litteraturselskab, institución financiada polo Ministerio de Cultura de Dinamarca que se encarga de documentar a literatura en lingua dinamarquesa e velar por ela, incorporou ao seu fondo de clásicos unha edición moderna da novela A traizón. O tal fondo non é senón unha colección específica conformada por máis dun cento de títulos, dende obras fundacionais do século XVII até pezas contemporáneas das últimas décadas. Se incorporaron esta novela ao seu rico fondo de literatura nacional, é porque entenden que non hai dúbidas de que a obra, publicada en Copenhague en 1892, se escribiu (ou acaso publicou) en dinamarqués; tamén, se callar, porque a escritora, que na segunda metade da súa vida se mostrou desencantada coa súa patria (Noruega), chegou a pedir que no epitafio a vindicasen como «cidadá, súbdita e autora dinamarquesa». O curioso é que boa parte desta explicación tamén podería argumentarse á inversa, unha vez que Det norske språk- og litteraturselskap, en funcionamento dende 1953, tamén conta cunha entrada de seu para A traizón.

Sexa como for, soster que esta obra se adscribe á literatura norueguesa tampouco non sería incorrecto, posto que en vida de Amalie Skram (Bergen, 1846-Copenhague, 1905) a multiplicidade de dialectos noruegueses non se englobaban baixo o paraugas protector dunha normativa formal, dando lugar a que, na escrita, primase o emprego dunha koiné dano-norueguesa; esta, nas altas esferas e a nivel literario, tornaba nos máis dos casos nun dinamarqués estándar, chapicado con xiros e léxico local. Cómpre ter en conta que o riksmål, a variante norueguesa do dinamarqués de tendencia conservadora, fraguaría –e só dun modo embrionario– en 1897, e non contaría cunha primeira ortografía oficial até unha década máis tarde, en 1907. Neste sentido, houbo que agardar até 1929 para que ese primeiro estándar nacional experimentase unha reformulación máis profunda e, en consecuencia, acabase adoptando a denominación bokmål (noruegués de libro ou lingua dos libros), que é, con moito, a grafía maioritaria na actualidade fronte á outra posible e igualmente oficial, nynorsk (novo noruegués). Por certo, no Storting, o órgano lexislativo nacional con sede en Oslo, o bokmål impúxose por un único voto fronte á designación alternativa: dano-noruegués. Baste recordar que durante o longo período previo, que abrangue de 1537 (coa fixación do dinamarqués elaborado durante a Reforma, con numerosos trazos do dialecto da capital, Copenhague) a 1814 (coa separación de ambos os reinos), os escritores ao norte e ao sur do estreito de Skagerrak formaban parte dun mesmo sistema literario, na actualidade estudado como literatura común dano-norueguesa.

A Biblioteca Nacional de Noruega ofrece a día de hoxe o texto completo dixitalizado da edición orixinal de 1892, impulsada por Græbes bogtrykkeri e distribuída por J. H. Schubother Boghandel, e en paralelo achega amplos fragmentos trasladados á actual norma. É revelador que en ningún momento estes se cualifiquen como traducións, senón, literalmente, como «modernizacións lingüísticas». De feito, a tradución ao inglés da obra que encargou o Departamento de Estudos Escandinavos da Universidade de Londres asegura estar feita na combinación noruegués-inglés e non dinamarqués-inglés. É máis, é posible que parta da edición «modernizada» e non da orixinal, habida conta de que no epílogo se achega unha explicación tradutolóxica relacionada co termo salong (en dinamarqués carecería dese g final), que designa unha das estancias (o salón, pero máis co sentido de ástrago ou vestíbulo) nas que se dividía o camarote dun capitán de barco nos mercantes da época.

Sempre coas debidas cautelas, a nosa tradución segue de maneira fiel a edición orixinal de 1892. Sendo así, no catálogo da páxina web, onde é posible filtrar as obras segundo a lingua de orixe, o acceso á ficha de A traizón realízase a través do dinamarqués.

Unha presada de datos sobre a tradución literaria ao galego

/en

PROTOTRADUCIÓN

Stricto sensu, até a chegada da autonomía, cómpre falar de contribucións puntuais á tradución ou, todo o máis, dunha protohistoria da tradución literaria ao galego. É así porque o devir da tradución en Galicia corre, na época máis recente, en paralelo aos plans de normalización lingüística, como parte dun proceso de reparación tras séculos de imposición dunha lingua allea. Polo tanto, un bo punto de partida no cal fixar o inicio da Historia da tradución literaria moderna (é dicir, que aspira á comercialización autónoma das obras e á creación e continuidade dun oficio) é 1981, o ano da aprobación do Estatuto galego. Baste un dato para apoiar a premisa: grosso modo, máis do 95 % de toda a literatura traducida ao galego xorde na etapa da autonomía. Agora mesmo, estímase que un corpo conformado por máis de 4.000 obras, que dende 2018 medra a unha velocidade dunhas 200 novas traducións de obras literarias por ano.

Sexa como for, e aínda que escapa á finalidade desta análise remontarse a tan atrás, aos tempos da lingua que hoxe coñecemos como galego-portugués, convén citar que xa na Baixa Idade Media se traduciu ao galego, sobre todo dende o latín, principalmente literatura historiográfica, haxiográfica, xurídica e, por achegalo un pouco á literatura que máis nos interesa aquí, textos de relevo vinculados coa materia de Bretaña (até 4 títulos, un deles a Lenda de Tristán ou Libro de Tristán).

Logo, nos Séculos Escuros (XVI-XVIII) cesou de vez a produción de traducións.

Finalmente, por pechar esta protohistoria, no Rexurdimento houbo esforzos para anosar literatura foránea, tanto a latina clásica (obras de Virxilio -Libro IV da Eneida (1897)- ou Horacio), como a bíblica (só fragmentos, por exemplo dos Evanxeos, ou algunha parábola), como, de forma testemuñal, a literatura europea: até onde sabemos, As tres misas d’ o galo. Conto de Noite-boa (1875; publicado en galego a finais de 1897, en concreto no número 16 da revista quincenal ilustrada Galicia moderna), de Alphonse («Alfonso») Daudet, traducido polo ourensán Valentín Lamas Carvajal. Tamén de 1897 é Odas de Anacreonte, en tradución dende o grego de Florencio Vaamonde Lores.

Xa no século XX, persoeiros como Plácido Castro, Losada Diéguez, os irmáns Vilar Ponte, Otero Pedrayo ou Avelino Gómez Ledo verteron ao galego literatura irlandesa, italiana, alemá, catalá… Contribuíron así mesmo á causa (así se concibía, co obxecto de consolidar a lingua e a literatura propias), entre outras figuras, o catedrático de grego Evaristo de Sela, coas traducións da Ilíada e da Odisea; Ramón Piñeiro, quen traduciu un ensaio de Heidegger que debía ver a luz en 1952 pero que, por mor da censura franquista, non o fixo até 4 anos máis tarde, principalmente grazas ás protestas da comunidade de emigrados galegos, con mediación da UNESCO; e ilustres como Ramón Cabanillas, Celestino Fernández de la Vega (poesía a catro mans precisamente con Piñeiro) ou Aquilino Iglesia Alvariño, responsable dunha pequena parte da poesía greco-latina.

Nos anos que precederon o tardofranquismo e no tardofranquismo en si, entre 1966 e 1975, publicáronse algo menos de 60 traducións ao galego; en concreto, segundo datos de BITRAGA, un total de 57 pezas. É moito máis do que había, pero moitísimo menos do que estaba por chegar. En comparanza, na editorial Hugin e Munin, fundada en 2011 e que funciona cunha estrutura de só dúas persoas fixas e contratacións externas, e que está especializada en exclusiva en narrativa, nos 9 primeiros anos de vida publicamos máis de 100 títulos. Deses 60 títulos escasos da etapa tardofranquista, ningún era de narrativa, mentres que o 60 % se repartía entre textos relixiosos e, como gran novidade (o que de certo supuxo un avance notable), literatura infantil e xuvenil, practicamente a partes iguais. Outra novidade de relevo foi a incorporación das mulleres á tradución literaria ao galego. De maneira destacada, Xohana Torres coa tradución de literatura catalá a finais da década de 1960. Con todo, houbera casos puntuais previos de mulleres tradutoras, como Olegaria Dieste (irmá de Rafael Dieste), se callar responsable (aquí existe certa polémica, pois parece que os seus irmáns puideron atribuírlle textos sen ela intervir) da primeira versión galega do Libro IV dos Epodos (1910) de Horacio -en rigor, hai que engadir que xa en 1868 Xosé García Mosquera versificara en galego o «Beatus ille» dos Epodos (II) de Horacio para a Revista gallega-; ou como Tereca Bouza Vil, natural de Mugardos, quen traduciu co título O médico a paus a comedia de Molière Le Médecin malgré lui (1666), obra que se representaría no teatro Jofre de Ferrol en 1929, se ben non hai constancia de que chegase a contar cunha edición impresa.

 

FITOS DA TRADUCIÓN MODERNA

Na década de 1980 fúndase a Asociación de Tradutores Galegos (1985), creada para defender os intereses das persoas que se dedican á tradución, e tamén entón se produce a entrega, en 1984, do Premio Estatal de Tradución Infantil e Xuvenil a unha obra traducida ao galego, Alicia no país das marabillas (Xerais), labor desenvolvido por Teresa Barro e Fernando Pérez-Barreiro. Cómpre destacar desta mesma década a tradución de contos clásicos e, sobre todo, a aparición da colección Xabarín en Xerais, conformada por máis de 70 títulos orientados á xente moza. Moito tivo que ver nesa botadura o escritor vilalbés Agustín Fernández Paz, responsable de moitas das escollas (dende Stevenson até Rodari). En canto á literatura traducida por mulleres, amais de a Teresa Barro, cómpre concederlle un espazo destacado á xa amentada Xohana Torres (en canto que pioneira na década de 1960), así como a María Victoria Moreno, por traer do catalán ao galego o Mecanoscrito da segunda orixe, obra de Manuel de Pedrolo (Galaxia, 1989).

En 1992 créase a única licenciatura de Tradución e Interpretación existente en Galicia, na Universidade de Vigo, uns estudos universitarios que permiten a formación de tradutores e tradutoras profesionais.

Tamén na década de 1990 unha serie de editoriais comezan a interesarse pola tradución de literatura estranxeira dende un punto de vista empresarial: Xerais (Grandes do Noso Tempo), Galaxia (Colección de Clásicos), Sotelo Blanco (colección Medusa de Literatura Universal), Baía, Edicións Positivas, Ir Indo, Laiovento, Edebé etc.

De igual modo, é nos 90 cando bota a andar a revista Viceversa, a única en Galicia especializada en tradución, vinculada á Universidade de Vigo. Aínda segue activa, só que agora en formato dixital. Está dirixida a profesionais e docentes.

Entre mediados dos 90 e o ano 2005, destacan a creación de BIVIR (Biblioteca Virtual de Literatura Universal en Galego) e a posta en marcha dun premio de tradución remunerado, o Premio Plácido Castro de Tradución, en 2001, existente hoxe cunha remuneración económica recuperada de 3.000 euros (tras quedar en honorífico durante seis edicións, entre os anos 2012 e 2017, o último incluído). En 2001 créase a outra asociación profesional do sector, a AGPTI (Asociación Galega de Profesionais da Tradución e da Interpretación).

Por outra banda, é de xustiza resaltar a nivel docente a posta en funcionamento, en 2004, de BITRAGA (Biblioteca de Tradución Galega), un grupo de traballo e investigación vinculado outra volta á Universidade de Vigo que se encarga de compilar e catalogar as traducións dende e cara ao galego.

En 2005 a publicación de literatura traducida profesionalízase de cheo. Nace Rinoceronte, editorial que tivo o mérito de ser a pioneira en traer obras dende literaturas até entón estrañas e afastadas para o lector en galego. Por exemplo, importou textos das literaturas finlandesa, húngara, xaponesa, islandesa, hebraica ou sánscrita. Ou, máis recentemente, abriu a senda nas literaturas polonesa, romanesa ou acadia (O código de Hammurabi, traducida por Xosé Antón Parada).

Tamén de 2005 é a Biblioteca Galega de Clásicos Universais, un conxunto de 40 títulos coeditados por La Voz de Galicia, sete editoriais galegas e a Biblioteca Virtual Galega onde, polo menos sobre o papel, a tiraxe media foi de 10.000 exemplares, algo que nunca máis se volveu dar.

Xorde tamén un interese empresarial pola tradución da narrativa por parte de Kalandraka (empresa solvente que se fundara en 1998, pero cuxo selo Faktoría K aparece en 2005). Nacen así mesmo OQO (2005) e Urco Editora (2007), que priorizan a publicación de traducións ao galego. No caso da primeira, o álbum; no caso da segunda, cunha especialización en subxéneros narrativos: fantasía, gótica e ciencia ficción. Tamén isto supón unha novidade. Así a todo, Urco esmoreceu ao cabo de 10 anos, aínda que formalmente segue a formar parte da AGE (Asociación Galega de Editoras) e, se ben reorientada e reducida, mantén a actividade.

En 2011 nace Hugin e Munin, que cobre outro oco relevante no mundo editorial. Dende a nacenza, implanta unha fórmula de subscrición como forma de darlle viabilidade á publicación de literatura de marcado carácter adulto e polo xeral cun alto nivel de esixencia. No referido ao catálogo, alterna autores e autoras clásicos con outros contemporáneos. Tamén, coma Rinoceronte, realiza incursións en sistemas literarios inéditos (o bretón ou o aranés) ou pouco explorados (dinamarqués, grego moderno, xaponés, serbio, ruso ou neolatín). A existencia de Hugin e Munin ten –non é para nada unha cuestión menor– o valor engadido de demostrar a viabilidade dun proxecto editorial independente, isto é, economicamente viable e sen ataduras de diñeiro público nin compras de libros masivas e/ou arbitrarias por parte da Administración. Neste sentido, o problema da dependencia económica é, se non o meirande, un dos máis acusados e perniciosos da edición galega no século XXI, posto que desvirtúa o sistema e provoca que o público lector afonde nos prexuízos de vello; xa que logo, a supervivencia de Hugin e Munin implica unha porta aberta a un modelo diferente, máis sostible, autónomo e apegado á realidade.

En 2014 concédeselle o Premio Estatal de Tradución a Ulises (Galaxia), traducido por Eva Almazán, Antón Vialle, María Alonso Seisdedos e Xavier Queipo.

A partir de 2014 e en anos sucesivos xorden, con distinta sorte, novas editoriais especializadas: Irmás Cartoné, Aira Editorial, Catro Ventos, Novovinilo…

En 2017 instáurase o Premio Realia de Tradución Literaria, coorganizado pola editorial Hugin e Munin e o Concello de Santiago de Compostela, que supón a volta dun premio remunerado (1.200 € na primeira edición; 1.500 € nas seguintes) para o fomento da tradución literaria ao galego.

En 2020 o Ministerio de Cultura e Deporte de España concédelle o Premio Estatal á Obra (entendida como carreira ou traxectoria) dun Tradutor a Xavier Senín. É a primeira vez que se lle entrega a un profesional polo seu labor de tradución ao galego (non así o primeiro galego, pois a ferrolá Esther Benítez –tradutora ao castelán– xa fora recoñecida co mesmo galardón na edición de 1992).

Novelas de Jackie Kay e Ada Negri, novidades de outono

/en

Nas vindeiras horas enviaremos as dúas novidades deste cuarto e último trimeste de 2024 aos domicilios das persoas subscritoras, e en cuestión de apenas un par de días estarán así mesmo dispoñibles nas canles comerciais habituais. Nesta ocasión, incorporamos ao catálogo senllas obras escritas orixinalmente en inglés e italiano.

Por unha banda, Trompeta, obra narrativa de referencia da escocesa Jackie Kay publicada en Escocia en 1998 e que agora se ofrece en lingua galega na tradución de María Reimóndez. Inspirada -só en parte- na vida do músico estadounidense Billy Tipton, consideramos que se trata dunha novela moi ben estruturada, cunha prosa asemade esixente e exuberante e unha multiplicidade de voces e perspectivas francamente lograda, razóns polas cales semella que acadou no seu momento o prestixioso Premio de Narrativa auspiciado por The Guardian.

Por outra banda, Luceiro da mañá, unha peza breve que, publicada en 1921, deseguida contou co aplauso de crítica e público, talvez por recoñecer nela a fidelidade ao xénero autobiográfico característico da autora, a lombarda Ada Negri, e pola súa aposta formal, cunha estrutura fragmentaria e lírica. Con aparente sinxeleza, mediante frases que semellan anotacións e sen artificios retóricos, plásmanse feitos cotiáns a miúdo recoñecibles polos máis dos lectores. A tradución, coma case todas as demais feitas dende o italiano (esta é xa a décima), correu a cargo de Isabel Soto.

Ofrecemos, polo tanto, dúas obras de referencia de dúas autoras de innegable prestixio. No caso de Negri, cabe lembrar que en 1926 e 1927 fora candidata ao Premio Nobel de Literatura. No caso de Kay, salienta, por exemplo, a súa designación como makar, un título creado en 2004 equiparable ao de poeta nacional, e que lle correspondeu entre os anos 2016 e 2021.

Boas lecturas!

A cuarta experiencia do Premio Realia. Algúns erros recorrentes que conviría desterrar

/en

Unha vez avaliadas as dúas obras que se presentaron, os membros do xurado designados para resolver a IV edición do Premio Realia de Tradución Literaria afirmamos con certa amargura que ningunha delas nos pareceu que merecese un premio de tradución. Velaquí a acta na que xustificamos a nosa decisión.

A que segue é unha listaxe cos erros recorrentes que fomos atopando nas traducións e que, na liña do expresado en 2019 polos nosos homólogos da II edición do Premio no artigo «O nivel de esixencia nun premio de tradución literaria», queremos poñer a disposición das persoas interesadas, para, entre todos, mellorar a calidade da lingua e seguir construíndo un sistema literario propio o máis solvente posible.

Así, a obra do autor centroeuropeo presenta, sempre ao noso entender, un acabado pouco esmerado e cun transvasamento deficiente. Detectamos numerosos erros de vulto a nivel lingüístico e gramatical, tales como:

* o uso inadecuado do reflexivo en verbos como gañar («tamén se gañara outro alcume», «gañarse o respecto de», «gañarse á xente»), levar («a guerra levábase a todos», «non había ninguén que se puidese levar os mortos», «tamén se levou a vitoria»), tapar («algunhas tapábanse os ollos co mandil»), quitar («quitarse da cabeza»), romper («romperse as regras»), caer («a casa cáese a cachos»), facer («facerse unha ferida»);

* problemas ao presentar o obxecto directo coa preposición a («empurrar a un colono», «protexerían ás familias», «invadiu ás mulleres», «mirar ao suboficial», «buscar a aqueles inimigos», «derrubar a unha persoa», «matar ao pobo», «votar aos alemáns»…);

* repeticións facilmente reparables («e pasara ao camiño principal. Aqueles homes pasaron por diante»…);

* confusión entre os verbos oír e escoitar («escoitouse un asubío»);

* confusión tamén entre te e che («que Deus che guíe!», «como te diría eu?», «vante saltar os dentes»…);

* emprego recorrente da locución preposicional cara a sen o a («cara os vagóns», «cara os canóns», «cara a fraga», «cara eles»…);

* colocación errada de pronomes («só o tileiro amosábase», «cando o tren púxose en marcha», «as faíscas que […] cruzábanse», «porque víanse multitudes», «porque pegoume», «todos os ánimos desincháronse», «cando púxose», «eles a gañaron», «visto que ata alí desprazáranse»…);

* emprego incoherente das cursivas para préstamos e intervencións puntuais noutras linguas (Was?, pero apenas unhas liñas despois: Still der Kerl da!);

* desviacións de diversa índole («a partires de», «o reservista prusiano pasou sentir unha verdadeira animosidade», «mirando para seu superior», «houbesen propinado», «a retirada tería sido historia»…).

Alén disto, resulta desalentador o escaso coidado no labor de edición: percibimos, neste sentido, unha desatención crónica ás convencións ortotipográficas elementais do sistema sociocultural de chegada, con grallas presentes de forma regular («as mensaxe[s]», «esco[i]tábanse», «todas [as] direccións», «todas [as] partes», «tal vez», «de seguido», «de contado», «continuo[u]», «iso a que ven?», «que ven o crego», «regresar a con muller», «que o chamasen alemán», «habitación» [como sinónimo de cuarto], «no[n]» (detectado en polo menos cinco ocasións), «un[h]as», «po[r]», «ante[s]» «à casoupa» «à boca», «queimábamos», «ir para [a] casa», «marchar a casa», «retornar a casa», «a [por ás] escuras», «colmar de saúde», «por todos os ceos», «finca» [co valor de terreo ou propiedade]…), un feito que denota un proceso de revisión deficiente. Hai mesmo treitos da obra en castelán («de las dos XXXX, de XXXX y de XXXX», «XXX, XXX y XXXX, o XXXX?», «baioneta en mano»…), algo particularmente desconcertante.

Por outra parte, a proposta de autoría norteamericana ofrece un proceso de translación quizais máis acertado e acorde co que se espera dun premio destas características. Non obstante, ao noso ver non presenta un acabado abondo afinado para merecer unha distinción nun concurso literario.

A redacción pareceunos pobre no relativo á repetición de palabras («alzábanse as tendas da súa xente e derredor da aldea de tendas», «idolatrada polos seus pais, acompañaba o seu pai en moitos paseos», «chegaron os días en que só nos daban comida por valor dun centavo ao día. Como enfermamos e nos debilitamos pola fame! Meu fillo cada día estaba…», «a dificultade de ensinarlle o inglés a un estranxeiro parece case *insalvable e ensinar aos indios», «uns portadores portando o cadáver»…).

Botamos así mesmo en falla unha depuración máis rigorosa das grallas («un misioneiro enviada», «era una pequena cabana», «vinte cinco quilómetros», «pero, somo [como] lle dicía á súa nai», «Deus chamouse [chamoume]», «Vén [imperativo], querida», «o seu tocado [toucado]», «contenido», «a túa nai e máis eu», «ela e máis vostede»).

Percibimos problemas recorrentes cos verbos con alternancia vocálica («teu pai consinte», «a nosa xente sufre», «que bulen», «que se sinte?», «sei como se sinte»); tamén na concordancia co pronome de obxecto indirecto («vaillo dicir aos teus compañeiros», «contáballe o plan aos seus amigos»).

Constatamos un descoñecemento da regra para o apócope gran («gran [grande] asemblea», «gran [grande] axuda», «gran [grande] edificio», «gran [grande] amante») e un mal uso da preposición con obxecto directo («ensinar aos indios», «estudando á paciente», «atender á señorita»).

A confusión puntual entre partes dialogadas e matinacións (as primeiras deberían iniciarse con trazo; as segundas, entre aspas).

Unha pragmática debedora en exceso da da lingua de partida, con escasas solucións orixinais, sobre todo no campo da recreación de diálogos («só intenta amalo e sé boa», «arredor da gran lareira estaban sentadas as indias ocupadas na mesma tarefa, todas comendo con ansia», «repeler este molesto problema», «os indios adoitan preferilo», «sono refrescante» [por reparador]).

En determinadas pasaxes, unha colocación discutible ou errada das vírgulas («escoitárono con atención fixa e, cando, ao rematar de ler, pronunciou», «aprenderon, nese momento, unha lección e non foron os únicos», «por fin, entendín antes de que fose demasiado tarde, que el»).

Consideramos algunhas translacións defectuosas («deter iso» [por detelo]), a confusión entre o trato de ti e de vostede («… coma vostede co (…) xa ves que…», «agarda e verá»).

Aínda que non tan frecuentes, boa parte dos erros detectados nesta segunda obra son compartidos coa primeira: «dia», «levaríamos», «aceptaríamos», «poderíamos», «debíamos», «queríamos», «dependíamos», «seguíamos», «cantaramos» [por cantásemos], «contereicho», «presencia» [por presenza], «mirou á mestra», «o grupo botaba a danzas», «en algunhas cousas», «Ela seguir [despiste por seguiu] a ser», «habitación» [tamén como sinónimo de cuarto], «o[s] cartos», «do[s] salvaxes», «reparto» [por repartición], «reporte» [por informe ou declaración], «acáelle tal nome. E así a chamaron», «merece que a chamen impúdica», «quero tanto á miña meniña», «coñeceron aos alumnos», «o grupo contáronse as súas experiencias», «véndello aos nosos», «darlle terras aos colonos», «que lle falase aos seus corazóns» «so» [por só], «sos», «detectou o un ton», «unha labor misioneira», «esta labor» «corazóns de aqueles que», «o asunto como ti a expós», «veña, sal» [por sae, imperativo de saír], «pasado mañá», «no[n] sei», «dispúxose a baixar […] ao decatarse de que sería imposible facer que quedara en contra da súa vontade», «por supostos», «respondeu, con énfase en iso», «tivo a ven darlle aos indios», «deulle a man aos indios», «facerlle dano aos seres queridos» «porque deunos», «os disturbios non terían acontecido se houbese», «lévalo» [por lévao, imperativo], «todos menos a vida», «o coraxe encarnado», «abono» [co valor de esterco], «ve[x]o», «dan a volta e empezar» [por empezan], «vos sabedes», «con creces», «recemos para [que] Deus abra os ollos»…

Neste segundo caso, polo tipo de texto (dun valor histórico evidente, quizais suficiente para compensar unha calidade literaria ben máis limitada), botamos en falla un aparato de notas, por cativo que fose. En síntese, consideramos que a decisión de non empregar notas do tradutor diminuíu o valor testemuñal da obra.

É probable, insistimos, que cun labor intenso de revisión se dean amañado as máis destas deficiencias e que, por conseguinte, as dúas obras poidan eventualmente publicarse. Oxalá. No entanto, por non se tratar de traducións esmeradas e fluídas na lingua meta, distinguilas como gañadoras dun certame literario sería unha recompensa a todas luces excesiva. Cos desacertos referidos, se concorresen a calquera premio similar nun sistema cultural normalizado, descartaríanse sen contemplacións nunha primeira criba, e dado que o público lector galego aspira –aspiramos– a gozar da literatura servida cunha calidade equiparable á de calquera lingua consolidada, consideramos que a decisión máis oportuna pasa por declarar deserto o IV Premio Realia de Tradución.

Dende este mesmo momento, arrinca o tempo establecido para a presentación de traballos cara a unha futura convocatoria formal da V edición do Premio, que a Editorial Hugin e Munin ten intención de seguir mantendo.

Verán de 2023: novelas de Edith Wharton e Delphine de Vigan

/en

Acaban de chegar da imprenta as novidades para esta verán: As irmás Bunner, de Edith Wharton, e mais As gratitudes, de Delphine de Vigan. A semana que vén, derradeira deste mes de xuño, sairán para os domicilios das persoas subscritoras e empezarán así mesmo o seu percorrido polas librarías.

No caso de As gratitudes, publicada orixinalmente en francés en 2019 e dispoñible agora en galego na tradución feita por Xavier Senín, De Vigan ofrécenos a historia dunha anciá, Michka, cuxos problemas de saúde fan que ingrese nunha residencia. A afasia que padece a protagonista ocasiónalle frecuentes lapsus e deriva na paulatina perda da facultade de se comunicar. Trátase dun emotivo e conmovedor relato que nos fai reflexionar sobre a vellez, a dependencia ou a empatía, e no que a palabra se erixe como un elemento crucial.

A outra entrega do trimestre é As irmás Bunner, en tradución do inglés de Alejandro Tobar, unha singular e non demasiado coñecida obra de Edith Wharton, autora de referencia na literatura dos Estados Unidos de América. Sumamos pois esta estupenda novela aos demais títulos dispoñibles en galego desta escritora: Ethan Frome (1911; Irmás Cartoné, 2015) e A idade da inocencia (1920; Sotelo Blanco, 2009). Respecto a este “melancólico” relato (escrito en 1892 pero publicado en 1912), convén salientar dous aspectos: por unha banda, o amor fraternal, en canto eixe a partir do cal se desenvolve unha trama interesante e ben levada, e, pola outra, o descomunal talento da autora para a ambientación, plasmada na sucesión de escenas formidables en distintos puntos da cidade de Nova York: Central Park, o río Hudson, os grandes almacéns dalgúns distritos históricos da illa de Manhattan…

Boas lecturas e bo verán.

Dúas grandes novelas de Grazia Deledda

/en

Da presentación en Riolagares

O pasado xoves 1 de xuño de 2023, Xavier Queipo e Cé Tomé, os xestores do espazo Riolagares, local de recente creación localizado na rúa viguesa da Falperra, tiveron a xentileza de organizar en tempo récord un acto conxunto de presentación das novelas de Grazia Deledda Canas ao vento (Irmás Cartoné, 2023) e Elias Portolu (Hugin e Munin, 2012). Con bo criterio, e como comentou na súa breve introdución ao evento o propio Queipo, o protagonismo recaeu case por enteiro nas tradutoras das obras, María Alonso Seisdedos e Isabel Soto, en canto que lectoras privilexiadas dos textos que, por oficio, son.

Amais dos organizadores e das tradutoras, participou, cunha breve intervención inicial, Alejandro Tobar, en calidade de editor de Hugin e Munin, quen recordou que Elias Portolu (publicada en galego a finais de 2012) xa se presentara unha década antes na libraría Librouro, tamén localizada en Vigo. Así mesmo, comentou que Grazia Deledda se converteu na segunda muller en recibir o Nobel de Literatura (1926), tras a concesión á sueca Selma Lägerlof (1909), autora da que polo momento non hai nada dispoñible en galego; non obstante, Aira Editorial prevé sacar en cuestión de meses unha obra dela. Deledda é, por outra banda, a única muller entre os cinco galardoados cun Nobel que forman parte do catálogo da editorial. Os outros serían o inglés John Galsworthy (1932) e os franceses François Mauriac (1952), Albert Camus (1957) e Jean-Paul Sartre (1964); este último cómpre amentalo con reservas, pois renunciou. Nese sentido, cabe recordar que antes ca el xa renunciara o ruso Boris Pasternak (1958), só que no seu caso por presións das autoridades soviéticas. A propósito de Pasternak, parece que a editorial Galaxia prevé publicar en próximas datas O doutor Zhivago.

Por outra banda, Tobar comentou que Elias Portolu tivera, malia ser un bo libro, un rendemento comercial por baixo da media. Cualificouno, no relativo ao formato, como un libro de transición para a editorial; por exemplo, en vista dalgunhas mudanzas sutís na caixa de texto ou no alargo das lapelas, que pasaron dos 5 aos 7 cm (os 9 cm definitivos, para aproveitar ao máximo a información paratextual e porque con menos ancho o tipo de cartolina empregada acababa por abrirse, chegarían apenas uns meses despois). Tamén definiu a obra como de transición en canto á forma interna de traballar. Mencionou que á altura de 2012 aínda non estaba debidamente resolto o libro de estilo ou que, a diferenza dos últimos 7 ou 8 anos, aínda non se efectuaban de forma sistemática as múltiples correccións de rigor sobre texto inicial e en maqueta. Tamén, finalmente, definiuna como unha obra de transición a nivel de deseño, por un exceso de austeridade, non demasiado representativa do groso da produción posterior. Ao cabo, antes de lles dar a palabra ás tradutoras, destacou que María Alonso Seisdedos é a profesional que máis libros traduciu dun premio Nobel, con 7 obras de 3 autores distintos: Deledda, Pahmuk (neste caso, 4 novelas traducidas en tándem con Bartug Aykan) e Fo. Mentres que Isabel Soto leva 3, unha por autor: Deledda, Camus e Cela, neste último caso pola versión galega de A rosa (2002, conxuntamente con Xandra Cabaleiro).

Posteriormente, foi Isabel Soto quen tomou a palabra para analizar aspectos da vida da autora en diálogo con Elias Portolu; boa parte do que relatou Soto, María Alonso habíao referendar despois, en vista de que ambas as novelas, pese a presentar tramas moi diferentes, comparten elementos distintivos, intereses temáticos e estilo narrativo.

Por iso, a seguir poñemos a disposición do lectorado unha reformulación das notas de Soto, centradas na súa tradución de Elias Portolu pero en gran medida válidas tamén para Canas ao vento, pequena alfaia que acaba de publicar Irmás Cartoné e que, en palabras de Alonso Seisdedos, está «deliciosamente escrita».

Sobre Grazia Deledda

Poida que para unha gran maioría do público lector Grazia Deledda sexa unha escritora descoñecida, malia contarse entre as 17 mulleres (contra un centenar de homes) que recibiron o Premio Nobel de Literatura, na edición de 1926.

A literatura de Deledda supón un magnífico exemplo de como dende o local, o pequeno, do que se coñece ben para retratalo, se chega ao universal, sempre e cando haxa a profundidade e a calidade suficientes.

Dende os comezos, Hugin e Munin optou por rescatar periodicamente grandes obras de vello. Neste caso, non hai dúbida de que Elias Portolu foi unha aposta, no intento de poñerlle un novo traxe editorial a unha obra publicada en 1900 por entregas e en 1903 en volume independente, un clásico da cultura sarda, malia que escrito en italiano. Por iso, cabe reiterar que é unha alegría que agora a editorial Irmás Cartoné e a tradutora María Alonso Seisdedos acheguen outro texto de Deledda, Canas ao vento, ao corpus da literatura universal dispoñible en galego.

Da biografía da autora, hai dous datos de especial interese:

1 – O lugar de nacemento, Nuoro, unha cidade situada na parte máis montañosa da illa de Sardeña, baixo o monte Ortobene, precisamente o escenario de Elias Portolu. O retrato que ofrece é fiel: esa familia de pastores, con arraigadas tradicións; a paisaxe que Deledda describe e que se converte nunha personaxe máis das obras ou que traduce o estado de ánimo dos protagonistas. Deledda medra sen contactos nin modelos literarios, o que a obrigou a configurar uns propios, recorrendo a figuras reais para definir a psicoloxía e sentimentos dos personaxes e creando a literatura exclusivamente sarda que soñaba.

2 – A data de nacemento da autora, 1871, pois implica un contexto no que a muller non pasaba dos estudos primarios. Grazia Deledda, coma outras rapazas daquela, só asistiu á escola até os 10 anos. Falamos polo tanto dunha muller autodidacta, con escasa instrución e que leu todo o que lle caía nas mans, en especial os libros dos membros masculinos da súa familia, dun xeito desordenado e asistemático. Recibiu así diversas influencias que despois iría abandonando, a medida que descubría novos camiños. Á condición de muller incomprendida polo seu gusto pola literatura no ambiente cerrado e asfixiante dunha illa, habería que engadir entón esa falta de formación intelectual, trazos que conducen á marxinación que así mesmo sufriron moitas das súas coetáneas e que, no caso galego, pola condición de muller singular, evoca a figura de Rosalía de Castro (1837-1885), máis vella ca ela pero con certas similitudes.

Contamos cos pensamentos e sensacións de Deledda grazas á súa autobiografía novelada, Cosima, primeiro publicada por entregas e despois, postumamente, en libro, en 1937. Trátase dunhas memorias nas que relata os primeiros anos de vida, a súa temperá relación coa literatura e os seus primeiros pasos como escritora.

A cuestión da lingua

Para comprender a autora e a súa obra, cómpre ter en conta que a súa adolescencia e mocidade transcorren durante os primeiros anos da Unificación de Italia, tras a proclamación en Torino do reino de Italia en marzo de 1861. Para Sardeña é unha época de grandes cambios sociais e estruturais. Até daquela, a sociedade sarda permanecera secularmente illada, posuía un marcado carácter endogámico e vivía nun ritmo atemporal e inmobilista, rexida por un código ancestral non escrito.

Coa Unificación de Italia desenvólvese unha literatura rexionalista que acolle preocupacións polos problemas dese proceso político, máis complexos nas rexións do sur e nas illas, nas que se experimentaba o temor a sufrir unha aculturación que deviñese na desaparición das raíces e tradicións propias, expresadas de formas ben distintas e dialectos moi diferentes. Grazia Deledda intégrase nesa literatura rexionalista e ten que escoller o italiano como lingua vehicular, que non é a que falan habitualmente os seus personaxes. O sardo, con todo, salpica os seus textos, que presentan proverbios, cancións ou termos propios da cultura inmaterial da illa que carecen de referente en italiano.

No caso de Elias Portolu -e en maior medida en Canas ao vento- aparecen determinados termos en sardo que a autora anota xa na edición orixinal: tanca, cumbisia, filindeu, corcajos, malunes… Así mesmo, tamén reflicte tradicións como a romaría a San Francisco para cumprir a promesa que fai Elias; cerimonias como a da pedida de man (su fueddu), á que os sardos conceden case tanta importancia como á da voda, pois a palabra empeñada xa non se pode quebrantar; o costume de tosquiar as ovellas e a festa que a acompaña; o Entroido…

A adopción da lingua italiana é unha peaxe que Deledda pagou conscientemente a cambio de dar a coñecer fóra da illa unha literatura exclusivamente rexional, que, entendía, de ser escrita en sardo quedaría circunscrita aos límites da illa. Un doloroso paradoxo. Tamén quixo que o resto dos italianos comprendesen a súa realidade. Estamos pois diante dunha lingua aprendida, imposta. Nos escasos anos de escola, Deledda tivo que empezar por aprender italiano, para ela unha lingua estranxeira, pois coma tantos outros italianos, desenvolvía a súa vida cotiá na fala considerada dialectal.

Sobre Elias Portolu

No ano 1903 publica en libro Elias Portolu, previamente dado a coñecer por entregas en Nuova Antologia (entre agosto e outubro de 1900), que a consagra como escritora e inicia unha serie de novelas e pezas teatrais. Algunhas mesmo serán levadas ao cinema, como Cenere (1904), en 1916.

A obra de Deledda adoita acoller poderosas experiencias relacionadas co amor, a dor e a morte, sempre dominadas polo sentido do pecado, a culpa e a conciencia dunha especie de fado inevitable.

Son novelas psicolóxicas con personaxes que se debaten entre a paixón e o remorso e que evolucionan nunha localización que acolle os costumes e a vida cotiá da illa.

En Elias Portolu atoparemos unha narración de estilo clásico que evoca a Sardeña decadente de principios do século XX; un mundo poético, pero primitivo e cerrado. A sociedade que describe é arcaica e inmobilista, e os seus personaxes aparecen dominados por estraños conceptos intransixentes e supersticiosos da existencia humana, dunha moralidade católica e sumamente convencional.

Propón temas recorrentes: o conflito entre desexo e deber, o sentido do pecado e da culpa, a necesidade de expiación, a descrición lírica da paisaxe, unida en moitos casos aos estados de ánimo dos personaxes, nunha liña romántica, da que tamén beben tópicos como a paixón amorosa por unha muller inaccesible por condicionamentos familiares ou o conflito entre o mundo relixioso e as relacións afectivas e sexuais humanas.

Outro punto significativo da novela é o perfil psicolóxico dos personaxes, a súa compoñente atávica e antropolóxica. Aparecen dominados polas paixóns.

Os personaxes masculinos de Grazia Deledda posúen escasa entidade: son mozos débiles e sen carácter, proclives ás tentacións, como Elias, que se debate entre eternas dúbidas e non é quen de apostar polos seus sentimentos e enfrontarse á familia. Pero está tratado con gran profundidade psicolóxica. Unha lectura alén disto lévanos á incapacidade do protagonista de se enfrontar aos condicionamentos da sociedade e ás consecuencias da falta de liberdade pola imposición relixiosa.

As personaxes femininas están construídas dende un sentido tráxico da existencia. Viven na mesma sociedade da autora, condenadas de antemán a levar unha vida da que non son suxeitos axentes, privadas da posibilidade de actuar conforme á súa vontade ou empuxadas ao único camiño do que dispoñen: o da desgraza e o infortunio. Son mulleres que non poden ou non saben loitar contra o seu destino, esmagadas polo peso dunha falta ou dun sentimento que o grupo non está disposto a aceptar. Mulleres que se dobregan e se conforman aceptando un destino adverso.

Maddalena representa na novela o papel da muller tentación, mentres que o modelo da muller nai o encarna a nai de Elias, unha muller de gran solidez moral, inculta, xorda, que traballa sen descanso.

Atoparemos en Elias Portolu, como tamén en Canas ao vento, unha escritora que pinta paisaxes con palabras, que lles outorga sons e recendos, o cal crea sensacións na lectura. As descricións da natureza aumentan o interese da obra.

As tensións

É de igual modo unha novela de tensións. Tensión entre a relixiosidade cristiá e a permanencia de ritos pagáns, como «as palabras verdes» ás que recorre a nai de Elias para tentar curar das enfermidades; ou tensión permanente entre o sentimento de culpa de Elias por namorarse da súa cuñada Maddalena e o gozo pleno do amor e do sexo. Hai unha excelente análise do proceso de culpa tipicamente cristián.

Tamén hai tensión nas opinións contrapostas dos dous conselleiros e confidentes de Elias: dunha banda, o padre Porcheddu, sacerdote alegre pero firmemente defensor da moral cristiá, que o induce a facerse crego; por outra, o tío Martinu Monne, vello pastor de pasado misterioso, defensor da vida e as paixóns, que lle di que siga a súa relación, aceptándoa como algo inevitable contra o que nada pode facer. Son dúas solucións opostas ao dilema: a propia do paganismo, pragmática e sabia, e a cristiá.

Ademais de ser Elias Portolu unha obra escrita con minuciosidade, romanticismo e un certo aire rexionalista verdadeiramente cativador, Grazia Deledda imprímelles aos seus personaxes protagonistas, Elias e Maddalena, unha complexidade psicolóxica notable; os conceptos de culpa, modestia e represión física e psíquica, tan propios da relixión católica, a da autora, entrelázanse seguido para, ao cabo, tecer un drama colectivo.

As elipses

A novela encerra unha lectura sexual oculta que seguro non mencionan aquelas ordes conventuais que a listan como de lectura obrigatoria. A autora soluciona estas escenas co recurso da elipse, como vemos ao final do capítulo VI, cando Elias entra no cuarto de Maddalena. As liñas finais din así:

«El entrou e pechou a porta. E ela, que ben podería gritar e salvarse, calou e non se moveu» (p. 116).

Ou tamén no capítulo VII, onde simplemente se di:

«E de novo caeron na tentación» (p. 129).

 

Invitación á lectura

En definitiva, tanto Elias Portolu coma Canas ao vento son obras polas que non pasou o tempo; ou, dito doutro modo, o paso do tempo forneceulles novas ópticas dende as que gozar da lectura. Son oportunidades de primeira para se internar na cultura de Sardeña, nas súas paisaxes, tipos humanos e tradicións, da man dunhas tramas ben estruturadas e levadas con acerto, de xeito que a lectura non perda interese nunca.

Canas ao vento e Elias Portolu, dúas estupendas obras do seu tempo e momento histórico.

Premios nobel con obra traducida ao galego

/en

Premios nobel con obra traducida ao galego e publicada en papel*:

2024 Han Kang

* A vexetariana (Rinoceronte, 2022; trad. Alba Verea)

2023 Jon Fosse

2022 Annie Ernaux

* O acontecemento (Rinoceronte, 2023; trad. Moisés Barcia)

* Memoria de rapaza (Rinoceronte, 2024; trad. Moisés Barcia)

* A muller xeada (Rinoceronte, 2024; trad. Moisés Barcia)

2021 Abdulrazak Gurnah

2020 Louise Glück

* Noite fiel e virtuosa (Chan da Pólvora, 2021; trad. Samuel Solleiro)

* Receitas de inverno desde a comunidade (Chan da Pólvora, 2021; trad. Samuel Solleiro)

* Averno (Chan da Pólvora, 2023; trad. Samuel Solleiro)

2019 Peter Handke

* Don Xoán (contado por si mesmo) (Sotelo Blanco, 2006; trad. Luis Manuel Fernández Rodríguez)

2018 Olga Tokarczuk

* A alma perdida (Thule, 2019; trad. Ana Garrido)

2017 Kazuo Ishiguro

* Non me deixes nunca (Galaxia, 2007; trad. Eva Almazán)

* Nocturnos: cinco contos de música e anoitecida (Galaxia, 2010; trad. María Alonso Seisdedos)

* O meu marabilloso sombreiro (Edicións do Cumio, 2013; trad. Suevia Sobral Santiago)

2016 Bob Dylan

2015 Svetlana Alexievich

2014 Patrick Modiano

2013 Alice Munro

2012 Mo Yan

2011 Tomas Tranströmer

* «Unha noite de inverno» (Faro de Vigo, 27 de xaneiro de 1974; trad. Álvaro Cunqueiro)

2010 Mario Vargas Llosa

2009 Herta Müller

* O home é un grande faisán no mundo (Xerais, 2001; trad. Franck Meyer)

* Randea do alento (Xerais, 2010; trad. Marga do Val)

2008 Jean-Marie Gustave Le Clézio

* Mondo e outras historias (Xerais, 1987; trad. Raquel Villanueva a Valentín Arias)

2007 Doris Lessing

* O caderno dourado (Galaxia, 2009; trad. Eva Almazán)

2006 Orhan Pamuk

* O castelo branco (Galaxia, 2007; trad. Eva Almazán e Bartug Aykan)

* Istanbul: as lembranzas e a cidade (Galaxia, 2008; trad. Lara Domínguez e Bartug Aykan)

* Neve (Galaxia, 2009; trad. María Alonso Seisdedos e Bartug Aykan)

* O museo da inocencia (Galaxia, 2009; trad. María Alonso Seisdedos e Bartug Aykan)

* O libro negro (Galaxia, 2011; trad. María Alonso Seisdedos e Bartug Aykan)

* Chámome vermello (Galaxia, 2012; trad. María Alonso Seisdedos e Bartug Aykan)

2005 Harold Pinter

* Vellos tempos / A festa de aniversario (Xerais, 1999; trad. Manuel Fernández Vieites)

2004 Elfriede Jelinek

* O que ocorreu despois de que Nora abandonara o seu home ou Os piares das sociedades (Galaxia, 2006; trad. Franck Meyer e Susana Fernández de Gabriel)

2003 J. M. Coetzee

* Deshonra (Rinoceronte, 2008; trad. Moisés Barcia)

* Infancia (Rinoceronte, 2013; trad. Rafael Rodríguez Salgueiro)

* Verán (Rinoceronte, 2013; trad. Susana Collazo Rodríguez)

* Mocidade (Rinoceronte, 2013; trad. Iolanda Mato)

2002 Imre Kertész

2001 V. S. Naipaul

2000 Gao Xingjian

1999 Günter Grass

* As galiñas de vento (Xerais, 2000; trad. Ramón Lorenzo e Ursula Heinze)

1998 José Saramago

1997 Dario Fo

* Morte accidental dun anarquista (Galaxia, 2023; trad. María Alonso Seisdedos)

1996 Wislawa Szymborska

* Versos escollidos (Positivas, 2011; trad. Lucía Caeiro)

1995 Seamus Heaney

* Traballo de campo (Xerais, 1996; trad. Vicente Araguas)

* A cura en Troia (Xerais, 1998; trad. Stephanie Jennings e Manuel Outeiriño)

* Poemas (Espiral Maior, 2000; trad. Antonio Raúl de Toro, David Clark e Emilio Ínsua) Edición non venal a partir da obra Poesía Irlandesa Contemporánea (1999)

1994 Kenzaburo Oe

1993 Toni Morrison

1992 Derek Walcott

* Signos e outros poemas (A Trabe de Ouro, n.º abril-xuño 1999; trad. Manuel Outeiriño)

1991 Nadine Gordimer

* “Baixo a terra prometida” (Ólisbos, n.º 11, 1992; trad. Alberte Álvarez Lugrís)

1990 Octavio Paz

1989 Camilo José Cela

* A familia de Pascual Duarte (F. F. Del Riego e Xohán Ledo (eds.) Talleres Gráficos Faro de Vigo, 1962; trad. Vicente Risco [con reed. posteriores en Xerais e Galaxia])

* A bandada de pombas (Alfaguara, 1989; trad. Xosé Henrique Costas)

* Mazurca para dous mortos (Xunta de Galicia, 1999; trad. Xesús Rábade Paredes)

* A rosa (Xunta de Galicia, 2002; trad. Isabel Soto e Xandra Cabaleiro)

1988 Naxib Mahfud

1987 Joseph Brodsky

1986 Wole Soyinka

1985 Claude Simon

1984 Jaroslav Seifert

1983 William Golding

* O señor das moscas (Sotelo Blanco, 1993; trad. Xosé María Gómez Clemente)

1982 Gabriel García Márquez

* Crónica dunha morte anunciada (Medulia editorial, 2022; trad. María Rey e X. Amancio Liñares)

1981 Elias Canetti

1980 Czeslaw Milosz

1979 Odisseas Elitis

1978 Isaac Bashevis Singer

* O Golem (Xerais, 1989; trad. Anxo Romero Louro)

* O mago de Lublin (Rinoceronte, 2019; trad. Moisés Barcia)

1977 Vicente Aleixandre

1976 Saul Bellow

1975 Eugenio Montale

1974 Eyvind Johnson / Harry Martinson

* «Lonxe do mar», «Amo a madeira flotante», «Panos na néboa», «As estrelas»,, «A fonte do bosque», «O consello de Li Ti», «Relación», «O fuxitivo», «O refuxiado» (Faro de Vigo, 1974-1979; trad. Álvaro Cunqueiro)

1973 Patrick White

1972 Heinrich Böll

* Opinións dun pallaso (Tambre, 1994/Rinoceronte, 2018; trad. Laureano Araujo)

1971 Pablo Neruda

* Oda a unha estrela (Kalandraka, 2009; trad. Xosé Ballesteros)

* Vinte poemas de amor e unha canción desesperada (Medulia editorial, 2021; trad. María Rey e X. Amancio Liñares)

1970 Alexandre Solzhenitsyn

* Un día na vida de Iván Denísovich (Rinoceronte, 2013; trad. Martin Andor)

1969 Samuel Beckett

* Á espera de Godot (Laiovento, 2003; trad. Francisco Pillado)

* Molloy (Galaxia, 2006; trad. Anxo Rei Ballesteros)

1968 Yasunari Kawabata

* A casa das belas adormentadas (Rinoceronte, 2007; trad. Mona Imai)

1967 Miguel Ángel Asturias

1966 Shmuel Yosef Agnon e Nelly Sachs

1965 Mikhaïl Sholokhov

1964 Jean-Paul Sartre (renunciou ao galardón)

* A engrenaxe [guión de cinema] (Laiovento, 1994; trad. Xoán Fuentes Castro)

* O existencialismo é un humanismo (Sotelo Blanco, 1990; trad. Francisco Sampedro)

* O paredón (Xerais, 1989; trad. Xosé María Proupín)

* As palabras (Laiovento, 1999; trad. Dulce Fernández Graña e François Davó)

* As moscas (Laiovento, 2008; trad. Xosé Manuel Beiras)

* A infancia dun xefe (Hugin e Munin, 2015; trad. Ánxela Gracián)

1963 Giorgos Seferis

* «Negación», «Se toca-la lira», «As pirámides», «Efeso», «Na escena» e «Sobre os toxos» en Poesía grega do século XX. Estudio xeral e antoloxía bilingüe (Xunta de Galicia, 1994)

1962 John Steinbeck

* A perla (Galaxia, 1990; trad. Benigno Fernández Salgado)

* De ratos e homes (Galaxia, 1997; trad. Álvaro De Prado)

1961 Ivo Andrić

* A ponte sobre o Drina (Rinoceronte, 2007; trad. Jairo Dorado)

1960 Saint-John Perse

* Crónica (Concello de Noia, col. Vento de Fóra, 1991; trad. Antón Avilés de Taramancos)

1959 Salvatore Quasimodo

* «Epitafio pra Bice Donetti», «Nas ponlas dos salgueiros», poema non identificado de La terra
impareggiabile (El Progreso, 15 de novembro de 1959; trad. Álvaro Cunqueiro)

* «A un poeta enemigo» (El Progreso, 18 de setembro de 1960; trad. Álvaro Cunqueiro)

1958 Borís Pasternak

* Doutor Zhivago (Galaxia, 2024; trad. Aleksandr Dziuba)

1957 Albert Camus

* Os xustos (Cadernos da Escola Dramática Galega, 1989; trad. X. M. Beiras)

* A caída (Xerais, 1989; trad. Mª Dolores Cabrera) [existe outra versión, intitulada A desfeita (Laiovento, 2019; trad. X. M. Beiras)]

* O estranxeiro (Edicións do Cumio, 1991; trad. Valentín Arias)

* Calígula (Cadernos da Escola Dramática Galega, 1992; trad. X. M. Beiras) [hai outras dúas versións publicadas, posteriores no tempo]

* O malentendido (Galaxia, 2009; trad. Inma López Silva)

* A peste (Hugin e Munin, 2018; trad. Xavier Senín e Isabel Soto)

* Cartas a un amigo alemán e outros textos (Trifolium, 2018; trad. X. M. Beiras)

1956 Juan Ramón Jiménez

* Platero e mais eu (Ediciós do Castro, 1990; trad. Xosé Manuel Beiras) [hai outra tradución, Platero máis eu (Editorial Bourel, 2010), realizada por un cento de estudantes, coa coordinación dos equipos de normalización lingüística de dous institutos de Ribeira]

1955 Halldór Laxness

1954 Ernest Hemingway

* O vello e o mar (Galaxia, 1998; trad. Carlos Casares)

* Unha festa móbil (Sotelo Blanco, 2000; trad. Xesús Araúxo)

1953 Winston Churchill

1952 François Mauriac

* Thérèse Desqueyroux (Hugin e Munin, 2021; trad. Xavier Senín)

1951 Pär Lagerkvist

1950 Bertrand Russell

* Eloxio da ociosidade (Trifolium, 2010; trad. Fe González)

* Por que non son cristián (Trifolium, 2011; trad. Fe González)

1949 William Faulkner

* O ruído e a furia (Galaxia, 2007; trad. Xurxo Borrazás)

1948 T. S. Eliot

* Morte na catedral (Galaxia, 1973; trad. Isidoro Millán González-Pardo)

* A terra baldía (Follas Novas, 1998; trad. Armando Requeixo e Fe González)

* Macavity (Lata de Sal, 2005; trad. Rafael Salgueiro) [en orixe, un poema incluído en Old Possum’s Book of Practical Cats (1939)]

* Catro cuartetos (Kalandraka, 2023; trad. Martín Veiga)

1947 André Gide

* A sinfonía pastoral (Xerais, 1990; trad. Leando García Bugarín)

* Os alimentos terrestres e os novos alimentos (Laiovento, 2008; trad. Suso Pensado)

1946 Hermann Hesse

* Baixo as rodas (Galaxia, 1997; trad. Franck Meyer)

* Siddharta (Galaxia, 1999; trad. Franck Meyer)

1945 Gabriela Mistral

* «O acueducto» (Faro de Vigo, 12 de setembro de 1971; trad. Álvaro Cunqueiro)

* «A condesa» (Faro de Vigo, 11 de febreiro de 1973; trad. Álvaro Cunqueiro)

* «Retrato de Mireia» (Faro de Vigo, 8 de febreiro 1976; trad. Álvaro Cunqueiro).

1944 Johannes V. Jensen

1943 NON SE CONCEDEU

1942 NON SE CONCEDEU

1941 NON SE CONCEDEU

1940 NON SE CONCEDEU

1939 Frans Eemil Sillanpää

1938 Pearl S. Buck

1937 Roger Martin du Gard

1936 Eugene O’Neill

* A Electra acáelle o loito (Galaxia, 2009; trad. Laura Sáez)

1935 NON SE CONCEDEU

1934 Luigi Pirandello

* Así é, se vos parece (Xerais, 1991; trad. Xavier Rodríguez Baixeras)

* A traxedia dun personaxe e outros relatos (Xerais, 1990; trad. Cándido Pazó e Dolores Vilavedra)

* Henrique IV (Laiovento, 1996; trad. Antonio Colmenero)

* Seis personaxes á procura de autor (Xunta de Galicia, 2005; trad. Xosé Manuel Pazos Varela e Xulio Lago)

1933 Ivan Bunin

* «Alento lixeiro» (Madrygal vol. 16, 2013; trad. Daria Sinitsyna)

1932 John Galsworthy

* O estoico (Hugin e Munin, 2021; trad. Antía Veres)

1931 Erik Axel Karlfeldt

1930 Sinclair Lewis

1929 Thomas Mann

* A morte en Venecia (Tambre, 1995/Rinoceronte, 2015; trad. Laureano Araujo)

1928 Sigrid Undset

1927 Henri Bergson

1926 Grazia Deledda

* Elias Portolu (Hugin e Munin, 2012; trad. Isabel Soto)

* Canas ao vento (Irmás Cartoné, 2023; trad. María Alonso Seisdedos)

1925 George Bernard Shaw

1924 Władysław Reymont

1923 William Butler Yeats

* Dous dramas populares (Editorial Nós, 1935/Edicións Castrelos, 1977; trad. Plácido Castro e irmáns Vilar Ponte

* Poemas en Poesía inglesa e francesa vertida ao galego (Alborada, 1949; trad. Plácido Castro, Lois Tobio e Florencio Delgado Gurriarán [existen varias reedicións da obra en distintas editoriais])

* A ola de caldo; O gato e a lúa (Francisco Pillado (ed.), en Cadernos de Teatro n.º 7, 1996; trad. Manuel Fernández Vieites)

* Yeats [escolma poética] (TrisTram, 2009; trad. Marta Cuba Alonso)

1922 Jacinto Benavente

1921 Anatole France

* A illa dos pingüíns (Laiovento, 1996; trad. Rafael Chacón Calvar)

1920 Knut Hamsun

* Fame (Rinoceronte, 2019; trad. Moisés Barcia)

1919 Carl Spitteler

1918 Henrik Pontoppidan

1917 Karl Gjellerup

1916 Verner von Heidenstam

1915 Romain Rolland

* poemas [pendentes de identificar] nas revistas Nós e/ou A Nosa Terra

1913 Rabindranath Tagore

* «O desterro» [reformulado nun número posterior como «O santo Narottam»], «O mestre e as xoyas», «A baiadeira», «As froles», «Xa o sol…», «O poeta Tulsidas», «N-as praias», «O derradeiro trato», «O principio», «O fin», «A escola das frores» e «O neno é así…» (A Nosa Terra, 1917-1923; trad. Vicente Risco)

* O carteiro do rei (Ediciós do Castro, 1996; trad. Xulio Cuns)

1912 Gerhart Hauptmann

1911 Maurice Maeterlinck

* («Cancións» en Poesía inglesa e francesa vertida ao galego (Alborada, 1949; trad. Plácido Castro, Lois Tobio e Florencio Delgado Gurriarán [o último foi o tradutor deste poema en concreto])

1910 Paul von Heyse

1909 Selma Lagerlöf

* O emperador de Portugalia (Aira editorial, 2023; trad. David A. Álvarez Martínez)

1908 Rudolf Christoph Eucken

1907 Rudyard Kipling

* Así foi (Galaxia, 1992; trad. Mª Dolores Martínez Torres e Xohana Torres)

* Quince relatos (Ir Indo, 2002; trad. Celia Recarey)

* Como se fixo o primeiro alfabeto (Embora, 2008; trad. Xesús Constela)

* O libro da selva (Rinoceronte, 2010; trad. Rafael Rodríguez Salgueiro)

* O home que puido reinar (Urco, 2012; trad. Tomás González Ahola)

* Capitáns afoutos (Urco, 2019; trad. Tomás González Ahola)

1906 Giosuè Carducci

* un poema [pendente de identificar] en Canciones y poesías gallegas [conferencia seguida de varios poemas] (Imprenta de Ricardo Rojas?, Madrid, 1908; trad. Castor Méndez Brandón)

1905 Henryk Sienkiewicz

1907 Frédéric Mistral e José Echegaray

* «Magali» [no Canto III de Mirèio, en Lago González. Biografía y selección de su
obra gallega] (Bibliófilos Gallegos, Figueira Valverde (ed.), 1965; trad. Manuel Lago González)

1903 Bjørnstjerne Bjørnson

1902 Theodor Mommsen

1901 Sully Prudhomme

 

* Non se contabilizan as obras publicadas noutros formatos distintos do papel. Así, por exemplo, quedan excluídos os tres poemas de Louise Glück presentados por Euseino? Editores en versión electrónica e non se amentan, entre outras, as novelas de Rudyard Kipling que integran a Biblioteca Virtual de Literatura Universal en Galego. De igual modo, non se distingue entre traducións directas (case todas) e aqueloutras que son pseudotraducións, coma as ‘recreacións’ de Cunqueiro para o Faro de Vigo, ou que son indirectas, é dicir, parten dunha lingua ponte (como Fame, de Knut Hamsun, traducida dende o inglés e non dende o orixinal). Calquera omisión ou erro detectados, agradecemos de antemán que se nos indique a través dunha mensaxe en redes sociais ou no enderezo de correo da editorial, para dese modo corrixir ou ampliar a información á maior brevidade. Procuraremos manter actualizada esta listaxe a medida que vaian aparecendo novas traducións de Premios Nobel de Literatura.

Na avanzada da tradución literaria

/en

Unha parte importante do labor de edición de literatura traducida consiste no proceso silencioso de rastrexo constante de obras estranxeiras, moi gratificante cando produce resultados pero que as máis das veces deriva no descarte. No caso de Hugin e Munin, onde apostamos con frecuencia pola importación de clásicos, sexan do século XVII ou do XXI, adoita acontecer que esas obras conten con traducións previas a algún outro idioma, cando non a varios. Porén, non é a primeira vez que nos lanzamos a editar propostas narrativas da literatura universal nunca antes publicadas nas restantes linguas do marco ibérico. Velaí algúns exemplos.

Aínda non hai dúas semanas, publicamos dúas novidades inéditas na Península. Unha delas, O crime de Psichiko, novela de 1928 escrita por Pavlos Nirvanas e traducida dende o grego moderno por Alfonso Blanco. Á obra de Nirvanas chegamos logo de ler unha tradución recente ao francés.

Tamén deste trimestre é Cartos, de Victoria Benedictsson, unha obra de 1885 que traduciu dende o orixinal sueco Marta Dahlgren. Neste caso, houbo un intenso intercambio de correos coa tradutora arredor doutras seis autoras (algunha das cales segue na recámara). Finalmente, tras unha primeira aproximación á tradución ao castelán dun libro de relatos de Benedictsson para analizar o ton e o estilo, as posibles propostas reducíronse á novela Fru Marianne, da que existe versión francesa, e Pengar, publicada en inglés por Norvik Press, que ao cabo foi a escollida.

De Noventa anos despois, de Milovan Glišić, traducida do serbio por Jairo Dorado en 2020, soubemos grazas á edición inglesa traducida e anotada en 2015 por James Lyon, con introdución de Andrew Boylan. Foi daquela cando nos puxemos en contacto co tradutor para ofrecerlle a tradución dende o orixinal, pois é política da casa non empregar linguas ponte.

Tamén traducido por Jairo Dorado, desta vez dende o croata (ao fío das linguas balcánicas, paga a pena ler «Serbocroata, croataserbio, serbio ou croata e croata ou serbio»), trouxemos Cando levanten as brétemas, de Josip Mlakić. Neste caso, esta novela de temática bélica foi unha suxestión do tradutor, quen nola presentou mediante un informe no que constaban as súas características e algúns parágrafos traducidos, amais do contacto coa editorial V.B.Z. e, máis tarde, co propio autor.

Traídos do francés, temos xa no catálogo un bo número de títulos que ou están en galego ou chegaron ao galego antes ca ao resto de linguas ibéricas. Entre esas pezas, atópanse un roman du terroir de referencia na literatura do Quebec, A terra paterna, de Patrice Lacombe, en tradución de Marie Abraira; e mais a única obra sobre a Guerra civil española coa que contamos, Morrerei outro día, de Isabelle Alonso (autora francesa filla de republicanos valencianos), traducida por Isabel Soto e Xabier Ron. En ambos os casos, a escolla realizouse tras a lectura na lingua orixinal. Para o caso de Morrerei outro día foi fundamental o bo ollo de Xabier Ron, quen, amais de experto na lírica medieval galego-portuguesa, hai anos que segue con atención a literatura relacionada coa memoria histórica, paraugas no que claramente se sitúa a novela de Isabelle Alonso.

Do italiano, pertence a este grupo A obra, de Bruno Sperani (nome de pluma de Beatrice Speraz), traducida por Isabel Soto, á que chegamos pescudando na literatura italiana e lendo numerosas narradoras de finais do século XIX e comezos do XX, algunhas das cales gardamos como futuribles.

Outro fito para nós foi Unha volta polo inferno, de Mich (Michèle) Beyer, por ser a primeira obra narrativa contemporánea en tradución directa do bretón ao galego. Soubemos dela polo seu tradutor, Robert Neal Baxter, quen achegou unha sinopse e destacou algunhas das súas calidades, así como a relevancia, premios mediante, no sistema de orixe.

Do inglés, mencionaremos O derradeiro americano, de John Ames Mitchell, traducida por Iago Nicolás Ballesteros. Esta obriña atopámola no completo e interesante repositorio de The Public Domain Review. Foi tras ler o orixinal cando decidimos contactar co tradutor para lle propor o traballo. A edición galega é de 2021, e vemos que hai nada, en marzo de 2023, apareceu unha edición en castelán na barcelonesa Ediciones Obelisco.

Para pechar o círculo, volvamos sobre o sueco e o grego moderno.

Do inclasificable Carl Jonas Love Almqvist trouxemos As nosas normas, que lle propuxemos a Marta Dahlgren. Resulta fascinante que esta novela –ao noso ver, unha interesantísima proposta– a escribise un home nunha data tan afastada como 1839. Até onde sabemos, segue inédita nas demais linguas ibéricas. Coñeciamos o autor, pero non esta obra en concreto, e, novamente, accedemos á lectura crítica a través da versión existente en francés.

Da existencia de Menis Koumantareas soubemos grazas a un tradutor co cal ao final non concretamos a súa colaboración. Unha vez lidas varias novelas deste autor traducidas ao francés, demos con O obradoiro de vidro, publicada en 1975 e merecente do Premio Nacional de Grecia. Da tradución ocupouse Alfonso Blanco.

Resulta tamén interesante constatar que, en ocasións, cando si existen traducións a linguas ibéricas, se descobren eivas como a ausencia de parágrafos (sobre todo se acollen algunha complicación), a desvirtuación de certas pasaxes ou a trampa comercial de presentar os textos como fieis e íntegros cando en verdade se trata de adaptacións.

En conclusión, logramos situar o galego na avanzada no 15 % do catálogo, isto é, nun total de 18 títulos.

 

© Copyright – Editorial Hugin e Munin | Aviso Legal – Política de Privacidade – Envíos, devolucións e desistencia