Entre setembro de 2015 e decembro de 2019 trasladámoslle á Real Academia Galega ducias de consultas de toda índole a través, principalmente, do Seminario de Lexicografía. De forma periódica, iremos publicando unha parte delas; non necesariamente as máis arrevesadas.

A continuación, as oito da primeira fornada:

• 1. Que nome recibe o estreito marítimo que separa Gran Bretaña do norte de Francia á altura de, por exemplo, Dover e Calais?

Como criterio xeral, os nomes de lugar non se traducen, senón que se adaptan ou, de maneira cada vez máis usual, seguindo os criterios do Grupo de Expertos en Nomes Xeográficos das Nacións Unidas, mantense o nome xeográfico na forma orixinal. Neste caso, tanto o portugués, coma o español, e tamén o galego, adaptaron o nome francés “Manche” como “Mancha”, seguindo os patróns habituais de adaptación das palabras procedentes do francés: “canal da Manga” suporía unha tradución. Recoméndase, por tanto, canal da Mancha, e non canal da Manga.

• 2. Martín Sarmiento ou Martiño Sarmiento?

No caso dos nomes propios de persoa, respéctase o orixinal ou a opción tomada por cadaquén e, no caso que nos consulta, o adoptado polo frade bieito foi Martín Sarmiento, e como tal aparece xa documentado nos seus anos de formación.

• 3. Cal é a forma correcta en galego para a divisa israelí: shekel, shequel, sheqel, xéquel, xequel?

Non hai, polo momento, unha forma fixada pola normativa para denominar a moeda de Israel, aínda que aparece recollida nalgunhas obras de consulta. Por exemplo, na obra Ortografía da lingua galega de Begoña González Rei, a opción incluída é “shekel”, solución harmónica coa que adoptan outras linguas próximas.

• 4. É correcto ‘petaca’ (para o licor)? No superdicionario de Morgante figura como forma correcta. Entendemos que licoreira, recollido no DRAG, non é o mesmo.

Efectivamente, o significado de “licoreira” é outro. Algunhas obras de consulta recollen “petaca” como válido e hai numerosos exemplos de uso en obras escritas, pero trátase dunha forma sobre a que a normativa non se pronunciou polo momento. Terase en conta a súa cuestión e propoñerase para que a valore a comisión correspondente.

[O intercambio de correos data de agosto de 2016. A día de hoxe, a palabra petaca non figura no DRAG.]

• 5. Na acepción 4ª de tiro [sinónimo de disparar], o exemplo di ‘recibir’ un tiro. A pregunta é: pegar un tiro, dar un tiro…? Que verbo se empregaría? É pronominal?

Comprobando exemplos de uso, vemos que, ademais de “disparar”, tamén son usuais con ese significado verbos como “tirar” ou “descargar” e tamén outros asociados á idea de ‘golpear’ como “meter”, “botar”, “pegar”, “espetar”, “zorregar”, “mandar”, “mangar” etc. Calquera deles pode asumir ese significado e a súa aparición depende da elección do usuario tendo en conta o contexto de utilización e o rexistro. Con excepción de “disparar”, os demais necesitarían levar como complemento directo “un tiro”, polo que non se poderían utilizar como pronominais (exemplos como “*Disparouse un tiro” son incorrectos). No caso de “disparar” si se poderían dar usos pronominais (“A escopeta disparouse accidentalmente”).

• 6. No DRAG figura ‘represalia’, pero non represaliar, un verbo que ao noso parecer podía engadirse en futuras revisións.

Terase en conta a súa suxestión e trasladaráselle á comisión correspondente para que a valore.

[O intercambio de correos data de decembro de 2016. A día de hoxe, represaliar ten a súa propia entrada no dicionario: represaliar (v. trans.). Exercer represalia. Ex.: Represaliárono polo seu apoio aos xudeus.]

• 7. Cal sería o xentilicio para os naturais de Auvernia? Sería auverno ou arverno (consonte a forma en latín)?

Non contamos cunha forma fixada para este xentilicio, pero o que aparece recollido nalgunhas obras de consulta e en exemplos das bases de datos é “auvernés”. A forma “arverno” aparece especializada para o antigo pobo galo.

• 8. Excluente ou excluínte? Sexa cal for a palabra, non aparece recollida no DRAG, e talvez debería (pois non é o mesmo que exclusivo). A pregunta concreta é: seguiría a lóxica para influente, entrada para a cal o dicionario achega a seguinte observación: “Nótese que é unha formación irregular a partir de influír”, e polo tanto cómpre falar de excluente o non excluínte?

A forma culta, tomada do latín, é “excluente”, que seguiría o indicado no punto 9.3 das Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego. Non obstante, existe tamén unha forma con “i”, “excluínte”, que seguiría o modelo xeral de formación destes adxectivos verbais. Así pois, contariamos coa dobre posibilidade, se ben parece que a primeira delas debe ser a preferente.

No tránsito cara a 2019
A finais de decembro de 2018, Hugin e Munin acolleu no seu catálogo dúas novas novelas. A peste, de Albert Camus, de cuxa tradución dende o francés se ocupou o tándem formado por Isabel Soto e Xavier Senín, veu cubrir un oco importante no corpus de literatura traducida do século XX, e para nós supón un verdadeiro orgullo contar cunha obra tan prestixiosa e de tanta vixencia no catálogo. Dende o sueco e da man de Marta Dahlgren, chegou Apropiación indebida: unha novela sobre o amor, de Lena Andersson, publicada orixinalmente en 2013. Tras triunfar entre o lectorado e a crítica suecos e ser traducida a un importante número de linguas, integrámola no mercado do libro en galego.

11 novos títulos en 2019

Primeira metade do ano
Na seguinte remesa, a de abril, chegaron, por unha banda, unha novela epistolar da alemá Ricarda Huch, O derradeiro verán, que se suma a outros títulos traducidos para nós pola mesma tradutora, a xermanista Rosa Marta Gómez Pato, como A impaciencia do corazón de Stefan Zweig ou A señorita Else de Arthur Schnitzler; e, pola outra, O longo adeus de Raymond Chandler, en tradución de Diego Ameixeiras e Alejandro Tobar. A novela de Chandler sen dúbida forma parella con outra peza clave do xénero negro, Colleita vermella, de Dashiell Hammett, que incorporaramos ao catálogo en 2016. Chandler e Hammett da man: aí é nada.

Transcorrido outro trimestre, chegoulles a quenda a dúas obras da literatura francesa que foron parar á colección «Vólvense os paxaros contra as escopetas»: a peculiar e moi breve Ourika, de Claire de Duras, nunca antes traducida a ningunha lingua peninsular e que xa está en galego grazas ao traballo de Xavier Senín, e A morte da Terra, de J.-H. Rosny o maior, obra pioneira da ciencia ficción gala, traducida por Isabel Soto.

En paralelo, na colección principal orientada ás persoas subscritoras, sacamos dúas novelas breves: A virtude de Checchina, de Matilde Serao, e mais O veo alzado, da inglesa George Eliot (Mary Ann Evans). Dito sexa de paso, a aqueles que gocen coa lectura de A virtude de Checchina recomendámoslles que lle finquen o dente tamén a outra obra italiana que publicamos en 2014: Un matrimonio provinciano, da Marquesa Colombi. E a quen se deleiten co terror vitoriano e cos fenómenos paranormais de O veo alzado, que proben a ler A casa e o cerebro, de Edward Bulwer-Lytton (autor moi estimado por, entre outros, Jimmy Page, guitarrista de Led Zeppelin), publicada en 2016.

Segunda metade do ano
Na segunda metade de 2019 houbo un feito notable no que atangue ao noso repositorio de linguas de partida: publicamos por vez primeira unha obra traducida dende o aranés (grazas ao traballo rigoroso de Xabier Ron), Morte en Arán, da escritora Tòni Escala, e mais outra dende o dinamarqués, O párroco de Vejlby (traducida e anotada por Alejandro Tobar), de Steen Steensen Blicher. De tal modo que xa van aló quince idiomas dende os que polo momento fomos capaces de incorporar literatura universal ao galego: éuscaro, croata, ruso, alemán, grego… Con todo, a primacía seguen a tela, a moita distancia, as novelas traídas do inglés (28 obras no catálogo) e do francés (23).

En outubro, publicamos unha obra bastante extensa e moi ben escrita dun autor que, mediado o século XX, chegou a ser un dos máis vendidos en todo o mundo: W. Somerset Maugham, persoeiro inglés cun convulso mundo interior e unha prolífica obra. O sempre competente Alfonso Blanco ocupouse da tradución de A lúa e seis peniques, unha novela que lles ha gustar aos amantes da pintura e da polémica, pois o seu protagonista, Charles Strickland, é unha versión literaria do francés Paul Gauguin. Quen estea interesado nesa temática pictórica, que saiba que en 2015 publicamos a novela de Octave Mirbeau No ceo, cuxo protagonista, Lucien, estaba inspirado en Van Gogh.

E a escasos días para que remate 2019 chegaron do prelo e puxemos en circulación dúas novas novelas: As confesións dunha filla do século, de Donna Paola, interesante obra epistolar de comezos do XX, nunca antes traducida a ningunha lingua, que trouxo do italiano para o galego Isabel Soto; e canda ela unha obra capital das letras suecas: A xente de Hemsö, do célebre August Strindberg, un conmovedor fresco cuxa acción se desenvolve no arquipélago de Estocolmo. Cremos que paga moito a pena e recomendámola vivamente.

II Premio Realia de Tradución Literaria
O Premio Realia de Tradución, que puxemos en marcha a finais de 2016 e que xestionamos en colaboración co Concello de Santiago, quedou deserto na súa segunda edición. A acta do xurado reflicte parte dos motivos, e no seu momento achegamos información a maiores que é posible consultar na rede. Aproveitamos a ocasión para convidar a todos os tradutores e tradutoras a que vaiades ultimando as vosas propostas a fin de presentalas á terceira edición do Realia, cuxa convocatoria abriremos a finais de 2020. Veremos logo quen colle o relevo de Antía Veres, gañadora en 2017 con Detrás da máscara de Louisa May Alcott, tradutora a quen este ano volveron distinguir co Premio Plácido Castro por unha tradución que lle encargaramos nós e que saíu publicada en 2018, Unha muller perdida, da norteamericana Willa Cather.

Os libros que virán
Sen querer desvelar demasiado, cabe sinalar que traeremos unha obra de Wilkie Collins que xa anunciaramos (está case lista, pero non nos deu tempo a sacala este ano), ademais dunha novela dunha escritora francesa contemporánea na que confiamos moito: aborda a guerra civil española dende unha perspectiva que nos cativou; haberá así mesmo novas incursións nas literaturas grega, alemá, inglesa…, caerá algunha cousa dalgún premio Nobel e tamén un clásico do século XX do xaponés… Así as cousas, se todo vai como é de esperar, en cuestión dun ano ou ano e medio o catálogo de Hugin e Munin debería acadar os 100 títulos.

O recordatorio habitual
Convénnos renovar o convite a subscribirse (a modalidade estándar, 116 euros ao ano; non subiu nin un céntimo dende a fundación da editorial a finais de 2011). Nós dependemos en esencia dese apoio das persoas socias para traballarmos da maneira na que o facemos. Así que, quen poida e aínda non o fixese, que por favor considere a posibilidade de subscribirse, e mesmo a posibilidade de regalar unha subscrición. Moitas grazas, boas e enriquecedoras lecturas e próspero 2020.

A tradución ao galego das Aventuras de Tintín foi, no seu momento, unha encarga da barcelonesa Editorial Juventud a Valentín Arias (1934-2011). Dos vinte e catro títulos orixinais en francés, só quedaron sen traducir o primeiro, Tintín au pays des Soviets, cuxo decorrer histórico foi un tanto peculiar e que polo tanto adoita colocarse á marxe do resto, e mais o inacabado e póstumo Tintin et l’Alph-Art. Sexa como for, os demais –os canónicos– viron a luz en lingua galega ao longo das décadas de 1980 e 1990.

As de Arias son, é certo, traducións «de época», con erros e grallas, algunha que outra construción incorrecta e bastantes curiosidades tradutolóxicas. Así a todo, resulta doado percibir o evidente feitío artesanal, así como o gusto polas formas patrimoniais do tradutor de Sarria, mestre, galegofalante entregado e responsable dun gran número de traballos en condicións ben adversas.

En Galicia, o compostelán Pedro Rey, coleccionista e tintinófilo, deixaba caer o pasado setembro no seu blog temático sobre o mozo xornalista que unha nova tradución de As xoias da Castafiore sairía ao mercado en cuestión de meses, grazas a unha coedición de Zephyrum Ediciones e Trilita Ediciones (como parte dun proxecto máis amplo, con edicións en éuscaro ou aranés, entre outras linguas).

As aventuras de Tintín son un referente incuestionable da banda deseñada europea; vendéronse 230 millóns de copias dos álbums a nivel mundial, con traducións a máis dun cento de linguas e dialectos. Pola súa banda, As xoias da Castafiore é un dos traballos serodios de Hergé. Así, tras aparecer nas páxinas de Le Journal de Tintin entre xullo de 1961 e setembro de 1963, a editorial Casterman publicouno en formato álbum a finais dese mesmo ano. Para que chegase a primeira edición galega habería que agardar até 1985. Agora, en abril de 2019, acaba de saír unha nova tradución, asinada por Blanca Piñeiro Torres, e corrixida (?) –segundo consta nos créditos– pola Universidade de Vigo (en abstracto).

Por desgraza, o que parecía unha oportunidade de ouro para actualizar o texto en galego –e de facelo dende o respecto cara ao labor previo dun tradutor insigne–, deu nun dos meirandes despropósitos da tradución literaria en Galicia. A mención a unha presunta corrección por parte da Universidade de Vigo é casemente unha burla. Que facultade? Tradución e Interpretación? Difícil de crer. Algunha Filoloxía? Que departamento? Semella imposible.

Co respecto que sen dúbida merecen quen se achegan, con máis ou menos sorte, ao mundo editorial galego, é momento de lles trasladar aos responsables da editorial que o acaído neste caso sería que retirasen a remesa enteira das canles comerciais; o texto precisa ser revisado polo miúdo, por profesionais. Despois cabe esperar unha reimpresión en condicións. Os lectores e lectoras en galego esiximos idénticos estándares de calidade aos das linguas de poder. Non pasamos por menos.

Posto que non se trata de lle facer o traballo de balde a ninguén, a seguir só se listan algúns dos erros máis grosos das 20 primeiras páxinas (sobre 62), que non son poucos e algúns deles coa ousadía de «corrixir», mal, a Valentín Arias: *dalá, *chichón, *zarzas, *boa ventura, únicamente, *imaxinarse, *borde, *marmoleiro, *cómo, *sí, *qué, *conmigo, *gran artista, *excusas, *e máis el, *recórcholis!, *en seguida, *miliardos, *habitación, *voltar, *esguince, *loro, *cotorra, *respeto, *olvidar, *Enrique XV, *Luis XIII, *madialeva (que non ten sentido para traducir aquí o francés malheur!), *nómadas, *bribóns [fr. vaurien], *disgusto, *finca [fr. pâture], *carreteira, *éstes, *nembargantes, *escentilar, *desván [fr. grenier], *apacible, quén, *merodear [fr. rôder autour], *vén [como imperativo], *ese outro, *rentar, *quincallería, *calaña, *aluguer, *marina, *á vontade/con boa vontade [fr. volontiers], *vou a poñer, *parlanchina, *paleto, *á primeira hora… etc. etc.

Así mesmo, a tradutora e os correctores (?) fan un uso incorrecto continuado da preposición a co complemento directo (ex.: *coñecer ao célebre deportista), como tamén do valor dado á perífrase ter + participio, que en galego só pode expresar unha acción habitual ou repetida no pasado. Tampouco a colocación do pronome átono é todo o correcta que debería. Fóra dos erros de auténtico vulto, a tradución ao galego de Piñeiro non é boa, con faltas de concordancia, unha excesiva literalidade e a aparente incapacidade para usar construcións elípticas de suxeito como é debido (ex.: E agora, eu vou ensaiar con Wagner / Se non, eu presinto que vou tolear…).

Non se salvan nin os créditos, nos que pulula un *original; nin o paratexto da contra, onde se avanzan os títulos de próxima aparición –ollo con esa *aterrizaxe– e se indica como colofón: «Estas traducións son ademais unha ferramenta moi útil para a aprendizaxe de linguas».

Así vai o conto.