A educación sentimental: valoracións críticas
Terceira das entradas relacionadas coa novela A educación sentimental. Os contidos foron elaborados pola tradutora Isabel Soto e teñen por obxecto enriquecer a lectura de quen agora se achegue a unha das obras clave da literatura europea.
Flaubert pensaba que A educación sentimental lograría que os franceses tomasen conciencia da súa inercia. No entanto, foi un fracaso: só vendeu uns centos de exemplares (a primeira tiraxe, de 3000 exemplares non se esgotaría até 1873). A obra espertou rexeitamento tanto pola evocación da sociedade contemporánea como pola súa composición e innovacións estilísticas. Os contemporáneos cualificárona de monótona e aburrida, ironizaron coa debilidade dos personaxes e coa visión pesimista da historia. Sirvan de exemplo as palabras de Jules Barbey d’Aurevilly:
Eu atrévome a dicir que non hai aquí ningunha obra mestra. Afirmo que se trata dun libro mediocre, mediocre en talento de entrada, de atmosfera aburrida, esgotador na pintura detallada, ordinario e monótono no procedemento, a miúdo innobre nos detalles e superado neste xénero pola conclusión. Afirmo que só hai un libro materialista no fondo, materialista na forma, materialista na austeridade, un libro como os fai o materialismo sen poder facer outros, xa que nega a metade, cando menos, da criatura humana. Afirmo que non hai aquí máis ca o Flaubert de Madame Bovary, pero tras pasar por Salambô [sic], un Flaubert marcado, minguado, envellecido e visiblemente esgotado! Afirmo que Gustave Flaubert non chegará máis lonxe no camiño do seu talento, porque os talentos sen alma son incapaces de renovarse. Desprezaron o Infinito, e é o finito o que os mata! Finalmente, afirmo que non cómpre preocuparse polo señor Flaubert agás no caso de que cambie de sistema e de maneiras, e non cambiará. Está pegado á banda, coma no billar! En sete anos, xa veremos! Pero, entrementres, a Crítica, que dende Salambô [sic] previra o esgotamento definitivo de Flaubert, pode escribir hoxe, coas súas mans tranquilas, o epitafio deste home morto: «Aquí xace quen soubo facer un libro, pero non soubo facer dous!».
(Le Constitutionnel, 29 de novembro de 1869)
Así a todo, a novela converteríase nun clásico de grande influencia nos novelistas do realismo, en Proust e mais no nouveau roman.
Un dos seus defensores foi Théodore de Banville, quen afirmou que Flaubert conseguira escribir «unha novela triste e incerta coma a propia vida»:
Todo o mundo lerá, saboreando liña a liña A educación sentimental, unha novela verdadeiramente histórica, no auténtico sentido da palabra, onde a máis mínima escena completada con precisión homérica en canto aos detalles é unha composición completa e harmoniosa, con vida de seu, sen perturbar de xeito ningún a magnífica e sobria unidade do conxunto. O protagonista, Frédéric Moreau, é un de tantos mozos dos que se vían en 1840, cheos de vagas aspiracións amorosas, poesía, ambición, mais carentes da panca que eleva todo iso, é dicir, a vontade paciente do obreiro e a forza viril. Beleza, encanto, riqueza, nada se lle nega, e nin sequera o amor das mulleres que desexou, porque en efecto se converte no amante de todas aquelas que acariñaba co alento das súas fantasías de home novo; e, non obstante, cando chega ao pálido outono da vida, o balance das súas aspiracións e esperanzas pode resumirse cunha espantosa palabra: Nada!
(Le National, 29 de novembro de 1869)
Nunha carta dirixida ao autor en decembro de 1869, sinalaba: «Cómpre vivir, coma nós, en 1840, para saber con que forza evocadora resucitaches aquela época de transición coas súas impotentes aspiracións. Todo iso é verdadeiro até a medula dos ósos e está expresado dun xeito inmortal».
Así, George Sand, sinalou: «Flaubert quixo presentar un exemplo de diversos tipos de xente, tal e como podían encontrase na sociedade moderna, mentres que nas novelas só se describían, polo xeral, dous ou tres tipos diferentes. Pero o xénero narrativo tiña que estar en constante transformación, e en A educación sentimental Flaubert lograra producir unha sensación nova: unha risa indigna contra a perversidade e a covardía das cousas humanas».
Émile Zola considerouna «a única novela verdadeiramente histórica que coñezo, a única verídica, exacta, completa, na que a resurrección das horas mortas é absoluta, sen o menor truco literario».
Que ninguén se equivoque, aí radica o seu talento, a súa particular xenialidade. Outros mirarán o infinitamente pequeno con lupas meirandes, estudarán a realidade máis de preto; outros terán a mesma paciencia, unha visión igual de clara, un método igual de poderoso. Pero o que é de seu, o característico del, é esa penetración nerviosa nos máis nimios detalles, esta anotación asemade meticulosa e vivaz da vida. Sen dúbida, nunca volveremos ver un poeta analítico, un lírico que crava nun cadro os insectos humanos. Aí está o milagre. Cando escoito a crítica reprocharlle a Gustave Flaubert que non achega ren, que non penetra en nada, téntame berrarlles aos meus colegas: «Tanto peor para vostedes, se lles faltan os sentidos. O que achega o autor son as fonduras descoñecidas do ser, os desexos xordos, a violencia, a covardía, toda a impotencia e toda a enerxía expresadas polas miudezas da vida cotiá. E non é un simple escribán. É un músico dotado cuxos poemas están destinados aos oídos comprensivos. Se non escoitades, é porque o sangue ou a bile vos están a asfixiar. Poñédevos nerviosos, habédelo escoitar». Para min, A educación sentimental, como Madame Bovary, é pura sinfonía.
(La Tribune, 28 de novembro de 1869)
Así que estou preto de saber en que reside a miña devoción por A educación sentimental. Ao meu ver, todos os nosos libros, que cremos verdadeiros, son xunto con este obras románticas, óperas amañadas para o espectáculo e a música. Só el posúe un amplo desenvolvemento da vida, sen que o efecto resulte nunca esaxerado, con miras a un engrandecemento do conxunto. Certamente, non nego a composición na obra; pola contra, estou convencido de que Flaubert tivo que esforzarse até o infinito para coordinar os diversos elementos e chegar a un todo homoxéneo. Pero, por un milagre da arte, esta composición desaparece, non hai nada máis visible ca a fatal e necesaria corrente das cousas; é coma a acta escrita baixo o ditado dos feitos […] Tornaremos a A educación sentimental, comprenderemos a súa asombrosa profundidade, na aparente monotonía. Volvo dicilo: non hai na nosa literatura unha obra que posúa até este grao o son da verdade, ningunha que ofreza un depósito máis grande de documentos humanos. De aí o interese constante, a emoción inesgotable, o encanto doloroso desta lectura. Talvez aínda somos poucos os que coñecemos esta fonte, e por iso lla sinalo a toda a nosa mocidade. Un ama a verdade cando le un libro así, un comprende a súa forza, un dise que só a verdade existe e que só a verdade fai o xenio.
(Le Voltaire, 9 de decembro de 1879)
Outra información relacionada coa novela: